Γρεβενά: Ο νόμος της φύσης ...

                                                           Η φημισμένη Πορτίτσα
Είναι η χώρα των μανιταριών και των παρθένων αλπικών βουνών, των γεφυριών, των μαστόρων και των ορεινών, ανόθευτων χωριών. Στα Γρεβενά η φύση εντυπωσιάζει με τα χρώματα και τον πλούτο της, δώρα που ο άνθρωπος σεβάστηκε και φρόντισε να αναδείξει με τον καλύτερο τρόπο.

Χιονισμένο και ηλιόλουστο το Δοτσικό

Από την πρώτη στιγμή καταλαβαίνεις πως στα Γρεβενά υπάρχει μια ιδιαίτερη, ξεχωριστή σχέση με το μανιτάρι. Πουθενά αλλού στην Ελλάδα δεν ασχολούνται τόσο πολλοί και τόσο πολύ με τη συλλογή μανιταριών, πουθενά δεν υπάρχει τέτοια αφοσίωση και γνώση γύρω από αυτό όσο εδώ.

Ακούς τους ντόπιους να συζητούν μεταξύ τους για το τι μάζεψαν σήμερα, και συνειδητοποιείς ότι μιλούν για τα μανιτάρια με τα επιστημονικά τους ονόματα, και λες «μα πώς μαζεύτηκαν τόσοι επιστήμονες εδώ;» Γιατί όντως οι Γρεβενιώτες έχουν αναγάγει το όλο θέμα πια σε αληθινή επιστήμη. Ωστόσο, τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι.

Τα βουνά των Γρεβενών, η Πίνδος, ο Ορλιακας ήταν ανέκαθεν γεμάτα από τον περίφημο αυτό μύκητα. Περίπου 2.000 διαφορετικά είδη φύονται στα δάση του, κι ακόμα μένουν εκατοντάδες που δεν έχουν ταυτοποιηθεί πλήρως. Κάποτε λοιπόν, σε εποχές μαύρες και δύσκολες, οι ντόπιοι βρήκαν στα μανιτάρια μια πρώτης τάξεως λύση στο έντονο επισιτιστικό πρόβλημα και τα έκαναν βάση της διατροφής τους. Θέμα επιβίωσης τότε.

Το μανιταροάγαλμα στα Γρεβενά

Ο κόσμος άρχισε να αντιλαμβάνεται ότι στην αυλή του υπήρχε ένας αληθινός θησαυρός και η εμπειρική γνώση έγινε σιγά σιγά συνείδηση. Ετσι, με πιονέρο τον πρωτοπόρο μελετητή Γιώργο Κωνσταντινίδη, άρχισε η συστηματική μελέτη, έγινε όχι περαστική μόδα μα αγαπημένη συνήθεια και, πριν καλά καλά το καταλάβουμε, το μανιτάρι απέκτησε... επίθετο: «Μανιτάρι Γρεβενών».

Και εκεί που πριν από λίγα χρόνια μόλις καμιά εικοσαριά άτομα έβγαιναν με τα καλαθάκια τους να μαζέψουν μανιτάρια την εποχή της συλλογής (κυρίως φθινόπωρο), τώρα πρέπει να είσαι γρήγορος για να μαζέψεις αρκετά πριν σε προλάβουν οι άλλοι!

Ολόκληρη η πόλη περιστρέφεται γύρω από τα μανιτάρια. Κυριολεκτικά μάλιστα, με δυο μανιταροαγάλματα να στολίζουν κεντρικούς κόμβους στην είσοδο και στο κέντρο των Γρεβενών. Λογικά λοιπόν η πόλη ανακηρύχτηκε επισήμως το 2007 «πόλη των μανιταριών». Οσο για το φαγητό; Στα εστιατόρια των Γρεβενών θα δοκιμάσεις μανιτάρια σε κάθε πιθανή και απίθανη μορφή: μανιτάρια ψητά, τηγανητά, τουρσί, σούπα, μπρουσκέτα, ριζότο, ζελέ, γλυκό κουταλιού, αποξηραμένα, σε σκόνη, σε σάλτσα, σε λικέρ. Μανιτάρι παγωτό δεν υπάρχει ακόμη, αλλά ποιος ξέρει;

Η κ. Πολυτίμη Βασιλοπούλου, από το Τρίκορφο, με το κοπάδι της στην ομίχλη

Η πόλη των Γρεβενών βρίσκεται σε εξαιρετικό γεωγραφικό σημείο, στο κέντρο σχεδόν του νομού· μια πρώτης τάξεως βάση για εξορμήσεις στην απίστευτης ομορφιάς γρεβενιώτικη φύση. Θα κάνεις όμως μια βόλτα και στην πόλη, θα περπατήσεις στην πλατεία Ελευθερίας για να δεις το εκατόχρονο Ρολόι και, αν τύχει να βρεθείς Παρασκευή στα Γρεβενά, θα δεις και τη λαϊκή αγορά με κόσμο πολύ να κατεβαίνει από τα χωριά και να διαλαλεί την πραμάτεια του (και μανιτάρια!) περιμετρικά της πλατείας.

Ενας πεζόδρομος οδηγεί στην Αιμιλιανού, την πλατεία με τα κανόνια και τα πολλά καφέ όπου συχνάζει η νεολαία. Στα αξιοθέατα ανήκουν επίσης η Μητρόπολη και η συλλογή ξυλόγλυπτων του Γρεβενιώτη Δημήτρη Αγοράστη, του «Θεόφιλου της ξυλογλυπτικής» όπως τον αποκάλεσαν (στεγάζεται στη Δημοτική Επιχείρηση).

Ακριβώς απέναντι θα δεις ένα από τα λίγα εναπομείναντα παλιά γρεβενιώτικα σπίτια, στριμωγμένο ανάμεσα στις πολυκατοικίες. Είναι το σπίτι του μακεδονομάχου Ζήση Βέρρου, συντρόφου του Παύλου Μελά. Δεν είναι μουσείο, είναι η κατοικία των απογόνων του, αν χτυπήσεις ωστόσο το κουδούνι και ζητήσεις να δεις το σπίτι, η κόρη του Αλεξάνδρα θα σε ξεναγήσει μετά χαράς.

Υπέροχο το χειμερινό τοπίο στις παρυφές της Πίνδου

«Κουπάτς» στα σλάβικα θα πει «δρυς, βελανιδιά». Και από βελανιδιές στα Γρεβενά άλλο τίποτα. Οσο απομακρύνεσαι από την πόλη με κατεύθυνση προς τα δυτικά, προς τους ορεινούς όγκους του Ορλιακα, της Βασιλίτσας και του Σμόλικα, οι βελανιδιές όλο και πυκνώνουν. Γι' αυτό και ονόμασαν τα χωριά της περιοχής «κουπατσοχώρια», αν και εξίσου ακριβές θα ήταν να τα πουν «πευκοχώρια» ή «φλαμουριοχώρια».

Η απίστευτη βλάστηση της περιοχής δύσκολα περιγράφεται με λόγια. Μαυρόπευκα, οξιές, φλαμουριές, κρανιές, λεύκες, κέδρα, σφενδάμια, αγριοπούρναρα, πλατάνια και άρκενθοι σχηματίζουν ένα ασύλληπτο σύνολο χρωμάτων, που ξεπερνά και τις κορυφαίες εμπνεύσεις του πιο ευφάνταστου καλλιτέχνη.

Στα Κουπατσοχώρια ο κόσμος πάντοτε ασχολούνταν με την κτηνοτροφία. Ο βαρύς χειμώνας δεν επέτρεπε βέβαια ποτέ την ομαλή διαμονή στην περιοχή, γι' αυτό και οι περισσότεροι κάτοικοι περνούσαν πάντα τον χειμώνα σε πιο πεδινά χωριά, προς τον Θεσσαλικό κάμπο, και επέστρεφαν στα σπίτια τους το καλοκαίρι.

Το γεφύρι του Αζίζ Αγά

Κάπως έτσι συμβαίνει και σήμερα. Ελάχιστους μόνιμους κατοίκους θα συναντήσεις στα χωριά από τον Ζιάκα μέχρι τα γρεβενιώτικα βλαχοχώρια και τα μαστοροχώρια στα σύνορα με το Βόιο. Δεν είναι απίθανο όμως να πετύχεις στον δρόμο κάποιον κτηνοτρόφο που με χιόνια και με κρύα θα βρίσκεται έξω με το κοπάδι του.

Στο όμορφο και περιποιημένο χωριό των Μαυραναίων (10 χλμ. από τα Γρεβενά) θα βρεις το τελευταίο βενζινάδικο πριν από την εξόρμηση στα ορεινά χωριά. Οι διαδρομές, όποιες κι αν διαλέξεις, είναι εκπληκτικές, με τα χωριά να φαίνονται σαν παραμυθένια στις πλαγιές του Ορλιακα, ειδικά αν το χιόνι κάνει την τιμή να εμφανιστεί και να στολίσει τη φύση.

Μια επιλογή είναι να πάρεις κατεύθυνση προς τον Ζιάκα. Τίστα λεγόταν παλιότερα, άλλαξε όμως κι αυτό το όνομά του, όπως και άλλα πολλά, για να τιμήσει τον αγωνιστή και τοπικό ήρωα Θεόδωρο Ζιάκα. Πρώτος καπετάνιος στο αρματολίκι της Πίνδου, ο Ζιάκας με τους αγωνιστές του έκαναν άνω-κάτω τους Τούρκους της περιοχής, πολέμησε μάλιστα και στην Επανάσταση του 1878, σε προχωρημένη πια ηλικία.

Η ονομαστή Σμίξη, η «είσοδος» στη Βασιλίτσα

Εξω από το χωριό στέκει το ομώνυμο πέτρινο γεφύρι, από τα πιο καλοδιατηρημένα του νομού. Ο δρόμος συνεχίζει νοτιότερα σε μια διαδρομή που κόβει την ανάσα: στα δεξιά υψώνονται οι πελώριοι, κοφτεροί βράχοι του Ορλιακα, οι «γρανίτες» όπως αποκαλούνται, στα αριστερά ανοίγεται γκρεμός και...ευθεία ο δρόμος χωράει ίσα ίσα ένα αυτοκίνητο.

Φτάνεις εντέλει στο Σπήλαιο (25 χλμ. από τα Γρεβενά), χωριό που όλοι οι Γρεβενιώτες θα σου συστήσουν ως ένα από τα πιο όμορφα στην περιοχή. Ο ιερέας θα σου ανοίξει να δεις τη Μονή της Σπηλιανής, με τις τοιχογραφίες του 17ου αι., θα σταθείς να δεις προσεκτικά τη λιθόστρωτη πλατεία και το παλιό σχολείο, και έπειτα θα συνεχίσεις για ένα από τα πιο συγκλονιστικά θεάματα στα Γρεβενά.


Γεφυροχώρια με ιστορία
Ενα λιθόστρωτο μονοπάτι από το Σπήλαιο και ένας ζόρικος (ειδικά τον χειμώνα) χωματόδρομος από το χωριό οδηγούν στην περίφημη Πορτίτσα. Είναι ένα εκπληκτικό γεφύρι 34 μ. που στέκει (από το 1743) στο τέλος της κοιλάδας και μπροστά σε δυο αντικριστούς κάθετους βράχους, που θυμίζουν Συμπληγάδες, με τον ποταμό Βενέτικο να κυλάει από κάτω του, μια εικόνα σπάνιας ομορφιάς!

Στους Αγιους Πάντες της Κρανιάς

Πέρα από το φαράγγι της Πορτίτσας βρίσκονται τα γραφικά χωριά Μοναχίτι και Μικρολίβαδο (με πρόσβαση από ασφαλτόδρομο), ενώ γύρω από το Σπήλαιο υπάρχουν άλλα δύο γεφύρια, του Κατσουγιάννη και της Λιάτισσας, που θα τα βρεις ακολουθώντας ένα δύσβατο χωματόδρομο.

Γεφύρια όμως θα βρεις πολλά, πάρα πολλά στα Γρεβενά. Είναι τέτοια η γεωμορφολογία των βουνών της δυτικής Μακεδονίας, που οι κάτοικοι έπρεπε να μάθουν να επικοινωνούν μεταξύ τους ξεπερνώντας τα υδάτινα εμπόδια των ποταμών. Και βρήκαν τον τρόπο στην τέχνη τους.

Κτηνοτρόφοι μεν οι πιο πολλοί Κουπατσαραίοι, στα πιο δυτικά χωριά όμως, εκεί στα όρια με το Βόιο, ζούσαν φημισμένοι πετράδες, άφταστοι τεχνίτες, που με τη μαστοριά υπέταξαν την πέτρα και έφτιαξαν αληθινά κομψοτεχνήματα για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες επικοινωνίας. Δεκαεπτά γεφύρια υπάρχουν σ' ολόκληρα τα Γρεβενά, τα περισσότερα στη δυτική πλευρά τους, πάνω από ποταμούς και παραποτάμους του Αλιάκμονα.

Στο Χιονοδρομικό της Βασιλίτσας

Από τα πιο ιστορικά όλων είναι το γεφύρι του Αζίζ Αγά, λίγο μετά το χωριό Τρίκωμο (20 χλμ.). Δεκαπέντε μέτρα ύψος και εβδομήντα μήκος φτάνουν για να δικαιολογήσουν τη φήμη του, όμως είναι η ιστορία του που το κάνει να ξεχωρίζει λίγο ακόμα. Το σήκωσαν στα 1727, με «χορηγία» του ντόπιου Αγά, όμως το γεφύρι δεν έλεγε να σταθεί όρθιο.

Δύο φορές κατέρρευσε στα ξεκαλουπώματα. «Την τρίτη φορά θα πέσει και το κεφάλι σου», προειδοποίησε ο αγάς τον πρωτομάστορα, που εντέλει τα κατάφερε, έστω κι αν χρειάστηκε να παρακολουθήσει τα «αποκαλυπτήρια» από απόσταση ασφαλείας για παν ενδεχόμενο...

Αν μετά τους Μαυραναίους δεν συνεχίσεις ευθεία προς τον Ζιάκα, αλλά στρίψεις δεξιά, θα πάρεις τον δρόμο προς τα μαστοροχώρια των Γρεβενών. Στην πορεία περνάς από πολλά χωριά, που το κάθε ένα τους κάτι έχει για να τραβήξει την προσοχή σου.

Στην Αλατόπετρα (29 χλμ.) θα σου δείξουν πώς θα πας μέχρι τους καταρράκτες του Τσούργιακα, καθώς πλησιάζεις προς το Πρόσβορρο (33 χλμ.) θα κάνεις μια παράκαμψη για να δεις το ιστορικό «γεφύρι του Γκαβού» με τους σταλακτίτες, και στους Φιλιππαίους θα ανέβεις μέχρι τα 1.278 μ. υψόμετρο και το ύψωμα Αννίτσα, για να δεις το μνημείο που θυμίζει πως σ' αυτές τις κορυφές μια χούφτα στρατιώτες, κυρίως από τα γύρω χωριά, ανέκοψαν την επίθεση των επίλεκτων Ιταλών αλπινιστών στα 1940.

Ο κ. Λάκης Αβέλλας, από τους ελάχιστους κατοίκους της Σαμαρίνας το χειμώνα

Βλέποντας τη μαστοριά των πετράδων να αποτυπώνεται στα περίτεχνα γρεβενιώτικα γεφύρια, σκέφτεται κανείς «φαντάσου πώς θα έχτιζαν τα σπίτια τα δικά τους!». Εύκολη η απάντηση. Από τους Φιλιππαίους άλλα περίπου 11 χλμ. μένουν μέχρι το Δοτσικό, από τα πιο όμορφα μαστοροχώρια των Γρεβενών, και το μοναδικό που έχει ένα πέτρινο γεφύρι μέσα στον ίδιο τον οικισμό.

Σπίτια δίπατα και τρίπατα, καλοφτιαγμένα, με έντονο το παραδοσιακό χρώμα και την ατμόσφαιρα εκείνη που έψαχνε και βρήκε εδώ ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος, γυρίζοντας σκηνές από ταινίες του. Λιγοστοί κι εδώ οι κάτοικοι, όλο και κάποιο μαγαζί θα βρεις ανοιχτό ωστόσο για έναν καφέ και λίγη κουβέντα.

Ονομαστά πολύ είναι τα κοζανίτικα μαστοροχώρια του Βόιου, όμως και στα Γρεβενά θα συναντήσεις αληθινά διαμάντια. Οπως η -όνομα και πράγμα- Καλλονή, από τους πιο καλοδιατηρημένους οικισμούς, που περισσότερο θυμίζει σκηνικό από ταινία παρά αληθινό χωριό.

Ακόμη χρησιμοποιείται αυτή η παλιά ξύλινη ντριστέλα, μια παραδοσιακή νεροτριβή όπου οι Σαμαρινιώτες πλένουν τα χοντρά μάλλινα ρούχα

Τι κι αν τα λιθόστρωτα καλντερίμια της είναι σήμερα σχεδόν έρημα; Εφτά μόνιμοι κάτοικοι όλοι κι όλοι (και δύο σκυλιά!), σύντομα όμως θα ανοίξει στο χωριό μια καινούργια ταβέρνα που φιλοδοξεί να προσελκύσει περισσότερο κόσμο.

Πέτρα και κεραμίδι είναι το μοτίβο και στο Τρίκορφο, τον Αγιο Κοσμά, το Κυπαρίσσι, τις Κυδωνιές, το Δασύλλιο. Λίγο πριν φτάσεις σε τούτο δω το τελευταίο, θα δεις και το γεφύρι του Παλιομάγερου, απλό και στιβαρό παρά τα εκατό του χρόνια.

Στο Κυπαρίσσι δεν χρειάζεται να είσαι... θρήσκος για να μείνεις εντυπωσιασμένος από τον λιθόσκεπο Αγιο Γεώργιο με το σκαλιστό στην πέτρα εικονοστάσι με τη μορφή λιονταριού, διά χειρός του λιθοξόου Γιώργου Βράγκα, που μεγαλούργησε γύρω στα 1900 σκαλίζοντας τέμπλα και εικονοστάσια στα γρεβενιώτικα μαστοροχώρια.


Στα βλαχοχώρια
«Εδώ πάνω στην Πίνδο κάνει έξι μήνες χειμώνα κι έξι μήνες βαρυχειμωνιά». Δεν χρειάζεται άλλη εξήγηση για το πώς τα έβγαζαν πέρα οι κάτοικοι στα βλαχοχώρια των Γρεβενών. Σαμαρίνα, Σμίξη, Αβδέλλα, Περιβόλι και Κρανιά, πέντε χωριά στις παρυφές του Σμόλικα και της Πίνδου, διάσημα το καθένα για τους δικούς του λόγους.

Το γεφύρι Καγκέλια, στο Τρίκορφο

Και πρώτη η Σαμαρίνα, το χωριό με το μεγαλύτερο υψόμετρο στην Ελλάδα (κατά μία διαδεδομένη εκδοχή), στα 1.450 μ., γεμάτο ζωή τα καλοκαίρια, μα με σχεδόν μονοψήφιο αριθμό κατοίκων το «6μηνο της βαρυχειμωνιάς». Η Σαμαρίνα (53 χλμ.) είναι το νοτιότερο χωριό των Γρεβενών όπου θα συναντήσεις τα μακεδονίτικα χάλκινα, και το μοναδικό όπου θα δεις ένα ολόκληρο, θεόρατο πεύκο να ξεφυτρώνει μέσα από το... ιερό του ναού της Μεγάλης Παναγιάς!

Το βλαχοχώρι της Σμίξης, με τα παλιά πετρόκτιστα αρχοντικά, είναι η απαραίτητη στάση-πέρασμα πριν από το χιονοδρομικό κέντρο της Βασιλίτσας: από τα αρτιότερα κέντρα στη χώρα, η Βασιλίτσα συγκεντρώνει κάθε χρόνο πολύ κόσμο -κυρίως Ελληνες από όλη τη Μακεδονία, τα Γιάννινα, την Κέρκυρα- σε μια έκταση κατάφυτη από οξιές, έλατα, πεύκα, πελώρια ρόμπολα και θέα που φτάνει μέχρι το Βέρμιο και αυτόν ακόμα τον Ολυμπο!

Στην Αβδέλλα (44 χλμ. από τα Γρεβενά) θα μάθεις κάτι που δεν το περίμενες. Εδώ γεννήθηκαν δυο αδέρφια, ο Γιάννης και ο Μίλτος Μανάκη (ή Μανάκια), κι αν το όνομά τους δεν σου λέει κάτι, τα επιτεύγματά τους θα σου πουν τα πάντα: ήταν οι πρώτοι κινηματογραφιστές στα Βαλκάνια, δυο πρωτοπόροι οραματιστές που άρχισαν στις αρχές του 19ου αι. να καταγράφουν σε ταινία σκηνές από την καθημερινότητά τους, όταν οι σύγχρονοί τους δεν είχαν ακούσει καν τις λέξεις «μπομπίνα, ταινία, σινεμά». Σήμερα το σύνολο σχεδόν του πολύτιμου αρχείου τους βρίσκεται στην ΠΓΔΜ.

Το γεφύρι του Δοτσικού είναι το μοναδικό που βρίσκεται μέσα σε οικισμό

Γειτονικό χωριό στην Αβδέλλα είναι το Περιβόλι, ένας πανέμορφος οικισμός, και η μία από τις δύο «κύριες» εισόδους στην κοιλάδα της Βάλια Κάλντα (η άλλη είναι από τη Βωβούσα Ιωαννίνων). Από το Δασαρχείο στην έξοδο του χωριού θα πάρεις το πληροφοριακό υλικό που χρειάζεσαι πριν επισκεφτείς αυτόν τον αυθεντικό παράδεισο, από τις λίγες ανόθευτες και αμόλυντες από τον άνθρωπο γωνιές της χώρας μας, προστατευμένη πια ως ανακηρυγμένος Εθνικός Δρυμός Πίνδου. Αν βρεθείς στα Γρεβενά εποχή που ο καιρός επιτρέπει μια (μεγάλη) επίσκεψη στη Βάλια Κάλντα, να μη διανοηθείς να το παραλείψεις!

Το νοτιότερο γρεβενιώτικο βλαχοχώρι είναι η Κρανιά (30 χλμ. από το Περιβόλι). Ελάχιστοι κάτοικοι κι εδώ, θα βρεις ωστόσο τρεις λόγους για την επισκεφτείς: τα γεφύρια του Σταμπέκη και του Ματσαγκάνη και, κυρίως, την εκκλησία των Αγίων Πάντων (ή Αγιος Πάντος, όπως προτιμούν οι Κρανιώτες), με το αριστουργηματικό χρυσοβαμμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο.

Οι Γρεβενιώτες θα σου «συστήσουν» το Σπήλαιο ως ένα από τα ομορφότερα χωριά όλου του νομού

Από την Κρανιά 34 χλμ. μέσω Εγνατίας σε χωρίζουν από τον γυρισμό στα Γρεβενά, προτίμησε ωστόσο να επιστρέψεις μέσω της παλιάς εθνικής οδού, για να δεις από κοντά και άλλα δύο γεφύρια, λίγο μετά το Κηπουρείο, το γεφύρι του Σταυροποτάμου και εκείνο του Σπανού, το μεγαλύτερο σωζόμενο στη Μακεδονία, με 85 μέτρα μήκος! Eδώ γινόταν έως πριν από λίγα χρόνια και η ετήσια Γιορτή Μανιταριού, μέχρι που αναζητήθηκε άλλος χώρος για να φιλοξενήσει τους αμέτρητους μανιταρόφιλους που συρρέουν κάθε Αύγουστο στα Γρεβενά.
Απο : http://www.thetravelbook.gr

Κείμενο: Γιάννης Μαντάς
Φωτογραφίες: Φίλιππος Κατσιγιάννης