Ταξίδια ...

Παλμύρα

Η Παλμύρα σε τουριστική διαφήμιση

01/06/2015

Από τον Νικόλα - Νταμόν Παπαδημητρίου 

Η Παλμύρα υπήρξε ένας καθιερωμένος τουριστικός προορισμός για όσους επισκέπτονταν τη Συρία. Τόσο λόγω του μεγαλείου που αποπνέουν τα λαμπρά της ερείπια και του εξωτικού σκηνικού που υφαίνουν στη μέση μιας άγονης ερήμου, όσο και της ιστορικής και πολιτιστικής αξίας που απέκτησε με την πάροδο των αιώνων. 

Στην παρούσα δημοσίευση δεν επιθυμώ να φορτώσω τους αναγνώστες με στοιχεία εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα και για αυτό θα ξετυλίξω την ιστορία της Παλμύρας όσο πιο περιεκτικά γίνεται. 

Η Παλμύρα στα αραβικά ονομάζεται ''Ταντμόρ'' ενώ η ονομασία''Παλμύρα'' αποδόθηκε από τους αρχαίους Έλληνες από τα φοινικόδεντρα (παλμ) που υπάρχουν στην πλούσια όαση ''Έφκα'' της περιοχής. Βρίσκεται 210 χλμ. βορειοανατολικά της πρωτεύουσας Δαμασκού και ο αρχαιολογικός χώρος καταλαμβάνει μια έκταση 6 τ.χλμ.. 

Η όαση Έφκα υπήρξε ο βασικότερος κινητήριος λόγος για τη μόνιμη εγκατάσταση των διαφόρων σημιτικών φυλών της περιοχής. Η Παλμύρα καταγράφεται ως ''Ταντμόρ'' σε ασσυριακό κείμενο ήδη από τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. αλλά απέκτησε το κύρος και την αίγλη μιας μητρόπολης αργότερα, όταν καταλήφθηκε από τα ρωμαϊκά στρατεύματα τον 1^ο αι. μ.Χ. και έφτασε στο απόγειο της δόξας της επί ηγεμονίας της ξακουστής βασίλισσας Ζηνοβίας τον 3^ο αι. μ.Χ.. 

Η γεωγραφική θέση της Παλμύρας ήταν εξαιρετικά πολύτιμη εφόσον αποτελούσε κόμβο για τα καραβάνια και τους διακινητές της εποχής, από τη Μεσόγειο Θάλασσα, την Αφρική και τη Μικρά Ασία προς τη Μεσοποταμία, την Περσία, την Τρανσοξιανή, την Ινδία και την Κίνα. Η Παλμύρα, όπως και η πρωτεύουσα Πέτρα του Βασιλείου των Ναβαταίων, διατήρησε ένα καθεστώς αυτόνομης ηγεμονίας που την εφοδίαζε με υπέρογκα κέρδη από τη διεξαγωγή του εμπορίου αλλά συγχρόνως λειτουργούσε δελεαστικά για τις γύρω δυνάμεις όπως τους Σασσανίδες Πέρσες που στόχευαν στην κατάληψή της, τον έλεγχο των εμπορικών ζωνών και τη διοχέτευση των εσόδων στα δικά τους ταμεία. 

Στη Συροπαλαιστίνη των ελληνιστικών χρόνων παγιώθηκε ο οικουμενισμός της ελληνικής παιδείας. Οι κληρονόμοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Σελευκίδες, ίδρυσαν και θεμελίωσαν νέες πόλεις στον βορρά της Συρίας που συνέθεταν τη Συριακή Τετράπολη και αποτελούταν από την Αντιόχεια, Απάμεια, Λαοδίκεια και Σελεύκεια. Οι πόλεις της Συριακής Τετράπολης είχαν σχεδιαστεί σύμφωνα με τα πρότυπα του Ιπποδάμειου Συστήματος που επινόησε ο Μιλήσιος πολεοδόμος και μετεξέλιξή του υλοποιήθηκε σε σύγχρονα αστικά κέντρα όπως η Νέα Υόρκη.  Στην ίδια χρονική περίοδο οι ρυθμοί θρησκευτικού και πολιτιστικού συγχρωτισμού αναπόδραστα επιταχύνθηκαν όταν οι νομάδες κτηνοτρόφοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στις νέες πόλεις των Σελευκιδών και προέκυψε ένα  κράμα με πρωταρχικά στοιχεία τις σημιτικές καταβολές τους και την  πρωτοκαθεδρία της ελληνικής κουλτούρας. Η σύμπτυξη των διαφορετικών πολιτισμών σφραγίζει την εικαστική παραγωγή, την αρχιτεκτονική, τη ρυμοτομία, τις επιτύμβιες στήλες, την ενδυμασία, τους πολιτειακούς θεσμούς και τη γλωσσική επικοινωνία καθιερώνοντας ένα πολύγλωσσο περιβάλλον. 

Τμήμα επιτύμβιας στήλης από τη νεκρόπολη της Παλμύρας

Ταφικός Ναός στην Παλμύρα

Γυναικεία προτομή που βρέθηκε σε ανασκαφές της Παλμύρας.

Αριστερά, ο θεός Αρσού και δεξιά, η θεά Αλάτ.

Επομένως, έχει προηγηθεί η συγκρότηση μιας κοσμοπολίτικης και πολιτισμικής κοινωνίας εντός της οποίας διεξάγονται δημιουργικές ζυμώσεις. Ένα χαρακτηριστικό δείγμα διάδρασης αποτελεί μια από τις μορφές που απέδωσαν οι πιστοί στην προϊσλαμική θεότητα της Αλάτ, ως κρανοφόρος Παλλάδα Αθηνά ενώ στην Παλμύρα κατασκευάστηκαν ναοί Θεών που διατηρούσαν αντιστοιχία με εκείνους των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων όπως ο Μπελ με τον Δία και τονJupiter και ο Αρσού με τον  Άρη. 

Χαρτονόμισμα της Συρίας με το αρχαίο θέατρο της Μπόσρα, νότια της Συρίας και τη θεά Αλατ με τη μορφή της Παλλάδας Αθηνάς.

 

Στήλη από την Παλμύρα με χαραγμένα κείμενα στα ελληνικά και αραμαϊκά

Η Παλμύρα καταλήφθηκε από τον Μάρκο Αντώνιο το 41 π.Χ. και τέθηκε υπό τον έλεγχο του Ρωμαίου στρατιωτικού Διοικητή της περιοχής. Έπειτα σχεδόν από έναν αιώνα την επισκέφθηκε ο Αυτοκράτορας Αδριανός  που την όρισε ''Μητρόπολη'' και μετονομάστηκε σε Αδριανή Παλμύρα. Τα χρόνια που ακολούθησαν κατασκευάστηκαν το Θέατρο που διατηρείται μέχρι στις μέρες μας και άλλα διθυραμβικά οικοδομήματα. Στο ίδιο πνεύμα ο ΑυτοκράτοραςΣεπτίμιος Σεβήρος (193 – 211 μ.Χ.) κατασκεύασε την Αγορά, διαστάσεων 84 μέτρα επί 71 μέτρα, το περίστυλο βουλευτήριο και την οδό, μήκους 1,2 χλμ., με τις κιονοστοιχίες που συνέδεε τον Ναό του Μπελ με το Θέατρο, την Αγορά και το σύμπλεγμα των κατοικιών. Ο διάδοχος του Σεβήρου, Καρακάλλας (211 – 217 μ.Χ.), τίμησε την Παλμύρα με τον τίτλο της Colonia και αυτομάτως η πόλη  αποδεσμεύτηκε του άμεσου ελέγχου από τον Ρωμαίο Διοικητή της Συρίας. 

 

Το Θέατρο της Παλμύρας

Το Τετράπυλον, τέσσερις τετράστυλες πύλες, που σημάδευε μια οδική διασταύρωση και είχε κατασκευαστεί με ροζ μάρμαρο  από το Ασουάν της Αιγύπτου.

Μέρος της κιονοστοιχίας που κάλυπτε πλευρικά την κεντρική οδό.

Ο Ναός του Μπελ

Κιονόκρανο κορινθιακού ρυθμού από τον Ναό του Μπελ

Οι σχέσεις μεταξύ της Ρώμης και της περιφερειακής Παλμύρας περιπλέχτηκαν όταν τα ηνία της πόλης ανέλαβε ο Οδαίναθος με τη σύζυγό του Ζηνοβία (Bath Zabbai). Το ζεύγος είχε σημιτική καταγωγή και αποδείχθηκαν εξαιρετικά προικισμένοι και ικανοί στην άσκηση εξουσίας.  Ο Οδαίναθος διεκδίκησε περισσότερα προνόμια και κατάφερε να ορισθεί ''Έξαρχος όλης της Συρίας'' εφόσον ο Αυτοκράτορας Βαλεριανός ανησυχούσε για τις επεκτατικές βλέψεις του γειτονικού βασιλείου των Περσών και αναγκαστικά συμβιβάστηκε με τις βλέψεις του Οδαίναθου. Ο Βαλεριανός σκοτώθηκε σε μάχη μετους Πέρσες το 260 μ.Χ. αλλά ο Οδαίναθος εκδικήθηκε προελαύνοντας μέχρι την περσική πρωτεύουσα Κτησιφώντα, ενσωματώνοντας νέα εδάφη και καταπνίγοντας μια εσωτερική εξέγερση στην Εμέσα (σημερινή πόλη Χομς). Για τις επιτυχίες του αυτές, τιμήθηκε με τον τίτλο Dux Romanorum et corrector totiusorientis – Δούκας των Ρωμαίων και αρμοστής όλης της Ανατολής. Μετά την αναπάντεχη δολοφονία του τον διαδέχθηκε ο ανήλικος γιός του Ουαβαλλάθος αλλά την πραγματική εξουσία άσκησε η σύζυγός του Ζηνοβία.

Προσωπογραφία της Ζηνοβίας, έργο του Michele Tosini (1503 - 1577).

Τώρα που έγινε η Ζηνοβία βασίλισσα πολλών χωρών μεγάλων,

τώρα που την θαυμάζει όλη η Ανατολή,

και την φοβούνται κ’ οι Ρωμαίοι ακόμη,

γιατί το μεγαλείο της να μην είναι πλήρες;

Γιατί να λογαριάζεται ως μια Aσιανή γυναίκα;

Την γενεαλογία της ευθύς να κάμουν.

Ιδού ολοφάνερα κατάγεται απ’ τους Λαγίδας.

Ιδού ολοφάνερα από την Μακεδονία.  

Κ.Π. Καβάφης, ''Τα Ατελή'' ποιήματα (1930). 

Η Ζηνοβία ήταν εκπάγλου καλλονής, ευφυέστατη και δυναμική. Στα χρόνια έξαρσης του ευρωπαϊκού Οριενταλισμού, η φιγούρα της εξήρε τη φαντασία των ζωγράφων, ποιητών και πεζογράφων μονοπωλώντας στη θεματολογία των έργων τους. 

''Η Βασίλισσα Ζηνοβία μιλάει στους στρατιώτες της'', έργο του Giovanni Battista Tiepolo που εκτίθεται στη National Gallery of Art της Ουάσινγκτον.

Παρά την εξαιρετική της μόρφωση, τα χαρίσματά της και τη λαμπρή διακυβέρνησή της, στον χώρο του κινηματογράφου επισκιάστηκε από την Κλεοπάτρα της Αιγύπτου καθώς η προσωπικότητα της βασίλισσας των Πτολεμαίων πρωταγωνίστησε σε περίπου εξήντα ταινίες ενώ της Ζηνοβίας μόλις σε μια αποτυχημένη παραγωγή με την ηθοποιό Ανίτα Έκμπεργκ στον ομώνυμο ρόλο.

Η Δούκισσα του Devonshire ως Ζηνοβία, το 1897 (Από το Αρχείο του Royal Borough of Kensington and Chelsea Libraries).

Η Ζηνοβία μιλούσε τα συριακά, ελληνικά, λατινικά και αιγυπτιακά. Αγαπούσε το κυνήγι, τα συμπόσια και τη συναναστροφή με τους άντρες. Ήταν εκείνη που πίεσε τον σύζυγό της Οδαίναθο να πολεμήσει κατά των Περσών ενώ η ίδια εκστράτευσε και κατέλαβε τη Μικρά Ασία, την υπόλοιπη Συρία, Παλαιστίνη, Αραβία και Αίγυπτο. 

Η Ζηνοβία στο έργο ''Βιογραφίες Ενδόξων Γυναικών'' του Βοκάκιου.

Επί των ημερών της, η Παλμύρα είχε πληθυσμό 150 – 200.000 κατοίκους και εφαρμόστηκαν διάφοροι θεσμοί ελληνορωμαϊκής προέλευσης όπως η Βουλή, ο Δήμος, οι ανώτατοι άρχοντες, οι δύανδροι και οι δεκαπρώτοι. Στην Αυλή της προσκάλεσε και προστάτευσε επιφανείς πνευματικούς ανθρώπους όπως τον ιστορικό Νικόμαχο Φλαβιανό, τον Γενέθλιο, τον αιρετικό επίσκοπο Παύλο των Σαμοσάτων ενώ ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Λογγίνος υπήρξε προσωπικός της μέντορας. 

Γυναικεία προτομή που αποδίδεται στη Ζηνοβία και αριστερά, η μορφή της σε γραμματόσημο του Συριακού κράτους.

Η κεντρική εξουσία της Ρώμης θορυβήθηκε από την ολοένα αυξανόμενη δύναμη της Ζηνοβίας και ο Αυτοκράτορας Αυρηλιανός αποφάσισε να αναμετρηθεί μαζί με τη σιδηρά κυρία της Ανατολής. Η στρατιωτική διένεξη έλαβε χώρα στην Αντιόχεια όπου η Ζηνοβία σε σύγκριση με τα στρατεύματα του Αυρηλιανού συγκέντρωσε υπεράριθμο στρατό 70 χιλιάδων αντρών. Ο Παλμυρηνοίκατατροπώθηκαν και η Ζηνοβία τράπηκε σε άτακτη φυγή αλλά αιχμαλωτίστηκε κοντά στις όχθες του Ευφράτη ποταμού. Μεταφέρθηκε στη Ρώμη όπου και ξαναπαντρεύτηκε, έκανε παιδιά και έζησε στο Τίβολι.  

''Ο Αυτοκράτορας Αυρήλιος και η αιχμάλωτή του Ζηνοβία'', έργο του Giovanni Battista Tiepolo.

Έκτοτε, η Παλμύρα σταδιακά παρήκμασε. Στα χρόνια του Βυζαντίου απέκτησε δική της χριστιανική Επισκοπή αλλά το 634 μ.Χ. έπεσε στα χέρια των Αράβων μουσουλμάνων και το 2015 σε εκείνα των τζιχαντιστών του Ισλαμικού Κράτους. 

Το κάστρο του εμίρη Αλ Μαανί που κατασκευάστηκε στις αρχές του 17ου αι. και δεσπόζει επί της Παλμύρας.

- Οι Άγγλοι περιηγητές Robert Wood και James Dawkins ταξίδεψαν στην Παλμύρα το 1751. Κατέγραψαν τις εντυπώσεις τους και φιλοτέχνησαν διάφορες γκραβούρες αποδίδοντας το αρχαιολογικό τοπίο και επηρεάζοντας καταλυτικά το ρεύμα του ευρωπαϊκού νεοκλασικισμού. 

Οι Wood και Dawkins στην Παλμύρα

 - Γυναικείες μορφές από επιτύμβιες στήλες που μαρτυρούν την αριστοκρατική τάξη των κατόχων τους, τη φινέτσα και ομορφιά που φέρουν, ανάλογη των Ταναγραίων Κορών.

Το περίφημο ψηφιδωτό ''Ο Μύθος της Κασσιόπης'' που βρέθηκε στην Παλμύρα.

Ψηφιδωτό με τη μορφή του Ασκληπιού, από τις ανασκαφές στην Παλμύρα.

Κοιμισμένο αγόρι πάνω σε κιονόκρανο της Παλμύρας, φωτ. του Lekegian.

Βεδουΐνοι από τοπική φυλή της Παλμύρας

Φωτογράφιση της Vogue στην Παλμύρα το 1965.

Οι μαχητές του Ισλαμικού Κράτους ξεκίνησαν τις θηριωδίες τους στην Παλμύρα, αποκεφαλίζοντας και σφάζοντας κατοίκους της πόλης ενώ η παγκόσμια κοινότητα ανησυχεί για την τύχη του αρχαιολογικού χώρου από βανδαλισμούς και καταστροφές.

 
Ανατρέξτε σε:

- Sadurska A., Bounni A., Les sculptures funeraires de Palmyre, Roma, 1994.

- Starcky J, Gawlikowski M., Palmyre, Paris, 1985. 

- Stoneman R., Palmyra and its Empire. Zenobia's Revolt 

   against Rome, Ann Arbor, 1992.

Nikolas Damon Papadimitriou - 

Momentum